Bài viết này nhằm giúp bạn đọc nhận ra giá trị của côn trùng trong vườn, xác định cấu trúc côn trùng và hiểu cấu trúc trong nhận dạng côn trùng.
So với các nhóm động vật khác thì côn trùng phát triển mạnh trong nhiều môi trường hơn cả, chúng sống trong không khí, trên đất và trong nước. Côn trùng và ve là một trong những loài động vật lâu đời nhất và nhiều nhất trên trái đất. Một sân vườn điển hình chứa 1.000 hoặc nhiều loài côn trùng khác nhau. Vậy câu hỏi đặt ra là với nhiều côn trùng như vậy, làm thế nào để thực vật và động vật có thể tồn tại được? Câu trả lời là phần lớn các loài côn trùng là vô hại hoặc thậm chí có lợi; chỉ có dưới 1% được coi là dịch hại.
- Côn trùng hỗ trợ sản xuất trái cây, hạt giống và rau bằng cách thụ phấn cho hoa. 75% cây trồng trên thế giới để làm thực phẩm, đồ uống, chất xơ, thuốc và gia vị.
- Côn trùng cải thiện tình trạng vật lý của đất bằng cách đào hang trên khắp lớp bề mặt. Xác chết và phân của côn trùng có thể dùng làm phân bón.
- Côn trùng tiêu thụ xác thực vật chết, tham gia cùng nấm và vi khuẩn trong việc tái chế chất thải trong môi trường.
- Một số côn trùng ký sinh hoặc làm mỗi cho côn trùng có hại.
- Một số côn trùng rất quan trọng vì chúng ăn các sinh vật ăn cây cỏ và hạt giống.
- Côn trùng là nguồn thức ăn cho chim, cá, động vật có vú, bò sát và các động vật khác.
- Một số côn trùng tạo ra các sản phẩm mà con người sử dụng, chẳng hạn như mật ong, sáp, lụa và thuốc nhuộm.
- Nhiều loài côn trùng như bướm và bọ cánh cứng có thể tạo thêm vẻ đẹp cho khu vườn.
Cấu trúc côn trùng
Côn trùng trưởng thành có bộ xương ngoài, ba vùng cơ thể, ba cặp chân, một cặp râu (trừ sâu đất) và không quá hai đôi cánh. Chân và các phần phụ khác của côn trùng rất khác nhau để phù hợp với môi trường sống nên các chuyên gia thường dựa vào tiêu chí này để phân loại côn trùng. Các loài côn trùng chưa trưởng thành được nhận diên thông qua đặc điểm thiếu mất đôi cánh.
PHẦN GIÁP
Không giống như con người, côn trùng không có xương hoặc bộ xương mà là một lớp bên ngoài cơ thể, được gọi là vỏ cơ thể (giáp). Bộ giáp hỗ trợ bảo vệ cho các cơ quan nội tạng. Một khi nó cứng lại, lớp vỏ hạn chế sự phát triển của côn trùng và phải được lột xác để côn trùng có thể tiếp tục phát triển.
Vỏ cơ thể hình thành từ một tế bào được bao phủ bởi các lớp biểu bì. Lớp biểu bì chứa sáp giúp côn trùng không bị khô và xác định mức độ thấm nước của phần giáp ngoài.
Cơ thể của côn trùng được tách ra thành nhiều đoạn, và lớp biểu bì của mỗi đoạn được tạo thành một số mảng cứng được gọi là vảy cứng. Các tấm này liên kết với nhau bằng các phần linh hoạt giúp côn trùng có thể di chuyển.
Vỏ cơ thể có thể được bao phủ bởi lông, vảy, gai hoặc cựa. Cơ thể côn trùng trưởng thành được cấu tạo bởi ba phần chính: đầu, ngực và bụng (Hình 1), nhưng sự phân chia giữa ngực và bụng không phải lúc 1 nào cũng rõ ràng.
PHẦN ĐẦU
Các đặc điểm chính tại phần đầu côn trùng trưởng thành là mắt, râu và miệng.
MẮT
MẮT côn trùng chia làm hai loại: mắt đơn và mắt ghép. Đôi mắt đơn giản (gọi là ocelli) có một thấu kính nhận biết cường độ ánh sáng nhưng không tạo ra hình ảnh. Mắt ghép thường lớn và được cấu tạo bởi nhiều thấu kính nhỏ; chúng có thể phát hiện chuyển động khá tốt nhưng không tạo ra hình ảnh đặc biệt chi tiết. Đôi mắt của hầu hết các loài côn trùng đều nhạy cảm với màu sắc, điều này giúp chúng vừa chọn hoa để thụ phấn vừa phát hiện bạn tình. Một số côn trùng cũng có thể nhìn thấy tia cực tím. Ấu trùng côn trùng, chẳng hạn như sâu bướm, chỉ có mắt đơn thuẩn hoặc không có mắt, trong khi con trưởng thành thường có cả mắt ocelli (thiếu ở hầu hết các loài bọ cánh cứng) và mắt kép.
CẶP RÂU
Thường được gọi là sừng hoặc “máy cảm nhận”, chủ yếu là cơ quan nhận diện mùi nhưng có thể phục vụ các chức năng khác, chẳng hạn như giúp côn trùng nhận biết sự thay đổi độ ẩm, rung động, hướng và vận tốc gió. Các râu phân đoạn rất khác nhau về hình thức và độ phức tạp và thường hữu ích trong việc xác định côn trùng (Hình 2).
MIỆNG
Mặc dù các miệng côn trùng khác nhau đáng kể về hình dáng bên ngoài nhưng các bộ phận khác đều cơ bản giống nhau.
Nhiều loài côn trùng có phần miệng ngậm nhưng hầu hết côn trùng đều thuộc một trong bốn loại: nhai, chích mút, hút và bọt biển. Ngoài ra còn có các loại trung gian, bao gồm chích mút (bọ trì) và chích hút (ong mật, ong bắp cày và ong vò vẽ). Ở một số loài côn trùng trưởng thành, phần miệng là một vết tích và chúng không ăn, miệng của côn trùng chưa trưởng thành có thể khác với miệng của con trưởng thành. Nhìn chung, các dạng ấu trùng của côn trùng tạo thành nhộng có phần miệng nhai, ví dụ, sâu bướm (dạng ấu trùng) thường có miệng nhai trong khi bướm và bướm đêm (dạng trưởng thành) có vòi hút. Tuy nhiên, nhộng trùng (dạng côn trùng chưa trưởng thành biến đổi nhẹ sau mỗi lần thay lông, dần dần trưởng thành) có miệng giống như con trưởng thành.
+ Loài miệng nhai thường để lại những phần lỗ trên lá, gỗ hoặc trái cây. Bọ cánh cứng, sâu bướm, dế, châu chấu, mối, và nhiều bộ côn trùng khác đều có miệng nhai.
+ Miệng chích – mút giống như ống hút để chọc thủng mô và hút chất lỏng từ vật chủ. Phần miệng này là điển hình của loài bọ rệp, rận hút máu, bọ chét và muỗi. Các thiệt hại thực vật do sâu có miệng chích – mút gây ra bao gồm chết cây, vết đốm lá, thực vật bị còi cọc, vàng lá, sinh trưởng méo mó và nấm mốc (hậu quả từ phân côn trùng), có thể dẫn đến mốc, thối nhữn. Ngoài ra, côn trùng chích – mút có thể lây truyền dịch bệnh khi chúng đi kiếm ăn, và đặc biệt thuốc trừ sâu bôi lên bề mặt lá ít có khả năng giết sâu bọ vì côn trùng ăn bên trong lá.
+ Miệng hút được cấu tạo từ một ống dài để hút mật hoa từ hoa, mặc dù chúng cũng hoạt động giống như ống hút, nhưng chúng không xâm nhập vào cây như các loài chích – mút. Khi không sử dụng, côn trùng liền cuộc lại các ống ở dưới đầu. Ví dụ nhiều loài bướm có phần ống hút có thể dài tới vài cm.
+ Miệng bọt biển phổ biến ở giống ruồi nhà, ruồi ăn thịt và ruồi thổi, tất cả đều có mút miệng với một đầu xốp (gọi là labellum) để hút chất lỏng hoặc thức ăn dễ hòa tan.
NGỰC
Căn cứ vào phần ngực, các chuyên gia phân loại côn trùng thành ba nhóm (prothorax, mesothorax và metathorax). Phần ngực của côn trùng nằm ở phần giữa cơ thể của chúng. Ngực có 3 cặp chân và 2 – 4 cánh và các cơ quan điều khiển sự hoạt động.
+ Cánh – Hầu hết côn trùng trưởng thành đều có hai đôi cánh bởi cánh là phần phát triển có màng của thành cơ thể và không chứa cơ bắp. Các cơ và các mảnh cứng đặc biệt điều khiển chuyển động, hướng và gấp của cánh côn trùng và các tĩnh mạch sẽ hỗ trợ cánh khi côn trùng bay. Sự sắp xếp của các gân trên cánh là một đặc điểm khác nhau giữa nhiều nhóm côn trùng và được dùng như một phương tiện hữu ích để xác định côn trùng.
Tên gọi của nhiều loài côn trùng thường kết thúc bằng “ptera” – xuất phát từ tiếng Hy Lạp có nghĩa là “đôi cánh”, vì vậy, mỗi cái tên này biểu thị một số đặc điểm của đôi cánh. Theo đó, Hemiptera có nghĩa là “cánh một nửa,” Hymenopterameans ” nghĩa là có cánh màng,” Diptera là “hai cánh”, và Isoptera là “hai cánh bằng nhau”, và nếu thứ tự kết thúc bằng aptera thì có nghĩa là con trưởng thành “không có cánh”.
+ Chân – Đặc điểm quan trọng nhất của côn trùng là sự hiện diện của ba cặp chân có khớp nối. Ngoài bước đi và nhảy, côn trùng sử dụng chân để đào, cầm nắm, cảm nhận, xây tổ và làm sạch các bộ phận của cơ thể. Các chân khác nhau rất nhiều về kích thước và hình thức và có thể giúp phân loại côn trùng.
BỤNG
Bụng của côn trùng chứa các cơ quan tiêu hóa và sinh sản cũng như các cơ quan sinh dục. Bụng có thể có 11 hoặc 12 phân đoạn, nhưng trong hầu hết các trường hợp, chúng rất khó phân biệt, một số côn trùng có một cặp phần phụ ở đầu bụng, được sử dụng như cấu trúc cảm giác để giúp côn trùng phát hiện và xác định môi trường.